De scheiding tussen lichaam en geest die methodisch tot uiting komt in de opbouw van de reguliere zorg in een ‘geestelijke gezondheidszorg’ en een meer technisch, lichamelijk gerichte medische zorg is een lastige en hardnekkige erfenis van het verleden. Dit leidt vaak en gemakkelijk tot een veel te eenzijdige benadering van klachten. Bij vermoeidheid en burnout is dat een veel voorkomend probleem. Als er lichamelijk klinisch geen relevante informatie te vinden is wordt de fysiologische kant (stofwisseling) gelijk maar helemaal buiten beschouwing gelaten. Bij burnout bijvoorbeeld, durf ik de stelling aan dat er áltijd (!) ook een fysiologische ontregeling is. Een ontregeling die doorgaans het “point of no return” gepasseerd is, wat betekent dat het lichaam niet ‘automatisch’ weer in de optimale toestand terug komt als je de omstandigheden maar even optimaliseert.
Een markant voorbeeld zag ik deze week in de praktijk. het betrof een jongedame met een al langer bestaand en hardnekkig slaapprobleem, hoge spierspanning en vermoeidheid.
Onderstaande grafiek toont een vergelijk tussen een meerdaagse (3 dagen) HRV meting van een half jaar geleden en recentelijk (gedurende 5 dagen). In die tussenliggende periode zijn er geen gerichte gedragsveranderingen geweest maar wel een behandeladvies dat gericht was op het herstel van de functie van diverse remmende neurotransmitters, waardoor zowel de hoeveelheid als de kwaliteit van het herstel en uiteraard, de slaap, zouden moeten verbeteren.
De herstel index gaat in die periode van 18% naar 48% terwijl we vanaf 60% de kwalificatie “goed” geven. Verder is de gemiddelde HRV (hartslagvariatie) gedurende de nacht van 32 ms (milliseconden) opgeschoven naar 54 ms. De gemiddelde HRV in de nacht is een directe maat voor de kwaliteit van het herstel en meer in het bijzonder van het functioneren van de 10e hersenzenuw, de Nervus Vagus, de hoofdbundel van de Parasympaticus tak van het Autonome zenuwstelsel (zie figuur hieronder).
Het slapen is significant verbeterd en ook de energie is beduidend beter dan een half jaar geleden.
Het verbeteren van gedrag kan voor herstel een noodzakelijke voorwaarde zijn, maar het optimaliseren van de interne fysiologie niet minder. Dat illustreert deze casus op treffende wijze.
Tijdens de uitzending van 21 maart jl. besteedde BNN aandacht aan het thema Burn-out. Het programma is terug te zien op: http://wqd.nl/jMrx
Sophie Hilbrand, die het programma zelf presenteert en tevens hoofdpersoon is vanwege de zelf doorgemaakte burn-out, interviewt diverse deskundigen over de relatie stress en burn-out en ze ondergaat een HRV meting om haar stress reacties in beeld te brengen. De in het programma genoemde cijfers, 1 op de 7 Nederlanders zou met burn-out geconfronteerd zijn, schetsen een weinig opwekkend beeld.
Als een terechte rode draad loopt door alle gesprekken het gebrek aan voldoende rustpunten in het hectische bestaan van veel mensen, als een hoofdoorzaak voor burn-out.
Elders op de blog heb ik er meer over geschreven. Wat ik graag opnieuw onder de aandacht wil brengen, een beeld zegt nu eenmaal meer dan duizend woorden, is de metafoor die de bekende hoogleraar stressfysiologie Bruce McEwen in dit verband heeft geïntroduceerd: de trek van de zalm.
Dit beeld blijft tot de verbeelding spreken omdat het alle ingrediënten bevat die met burn-out te maken hebben. Na een succesvolle trek naar het water waar de zalm ooit uit het ei is gekomen wordt er voor nageslacht gezorgd en daarna sterft de zalm.
“Death by Cortisol” is de pakkende conclusie van McEwen. De zalm sterft als gevolg van de schade die ontstaan is door een langdurige overproductie van stresshormonen. Het illustratieve van deze metafoor is o.a. dat het laat zien dat het prestatieniveau kennelijk een bijzonder slechte graadmeter is voor vitaliteit en gezondheid.
Juist daarom is het registreren van de balans tussen stress (activiteiten!) en herstel, ook bij mensen die druk zijn en nog volop in de running, zo belangrijk.
Ik zie dagelijks analyses langs komen van de Firstbeat HRV Assessment over periodes van ten minste 72 uur en het stemt niet tot optimisme. Ook tal van mensen die voor hun besef wel goed en voldoende slapen en zich energiek voelen kunnen desondanks een onvoldoende of zelfs slecht herstel hebben waardoor ze onwetend net als de zalm steeds meer reserves verbruiken en schade oplopen die vroeg of laat tot burn-out of ziekte zal leiden.
Een periodieke 72-96uurs HRV meting als APK is in deze hectische tijd, psychiater Dirk de Wachter noemde het in de TV uitzending een “ziekmakende wereld”, geen luxe voor een groep gezondheidsfanaten maar noodzaak voor iedereen die verder denkt dan de drukke agenda van vandaag. Ook hier is de steeds meer gebruikte term ‘Duurzame inzetbaarheid” een sleutelbegrip. Duurzaam inzetbaar blijf je pas als er gemiddeld gesproken een balans is tussen stress en herstel. Optimalisering van prestaties leidt tot duurzame inzetbaarheid, maximalisatie van prestaties tot uitputting en ziekte.
Onze maatschappij kent verontrustend veel ‘zalmen’.
Eén van de meest basale en misschien wel dé meest basale eigenschap van een goede medische behandeling is dat er gedacht en gehandeld wordt vanuit samenhang tussen de verschillende klachten en verschijnselen. Het menselijk organisme is een complexe eenheid, maar wel een ‘eenheid’. In een gezonde situatie is er een dynamische balans die erop gericht is om onder wisselende omstandigheden een zo goed mogelijke coherentie te handhaven. Een betekenis van coherentie is juist het begrip ‘samenhang’.
Neem als voorbeeld een groep militairen die in speedmars lopen:
We kunnen dit als een voorbeeld van coherentie zien. Kenmerkend voor dit voortbewegen is dat ieder individu in de groep hetzelfde bewegingspatroon heeft, ze lopen in ritme. Op afstand kan het lijken alsof het één geheel is.
In de natuur kunnen we op indrukwekkende wijze waarnemen bij scholen vissen of grote groepen vogels.
Zo is samenhang een kenmerk van gezond functioneren. Maar er is ook samenhang tussen de verschillende uitingen van disfunctioneren, die we klachten of symptomen noemen. Of we die samenhang nu zien en begrijpen of niet, die samenhang is er wel. Die samenhang dient de basis van diagnose en therapie te zijn. Wanneer dat niet het geval is vervallen we tot een reductionistische aanpak. De reguliere geneeskunde is daar een kernachtig voorbeeld van, waarbij we de enorme waarde van deze geneeskunde als crises-geneeskunde niet moeten onderschatten. Maar het bestaan van specialisten en superspecialisten die allemaal hun eigen deelgebied van het lichaam als aandachtsgebied hebben is veelzeggend. Ik heb mensen ontmoet die bij 3 of 4 verschillende specialisten lopen vanwege hun klachten en toch is er nooit een moment dat al die specialisten gezamenlijk om de tafel gaan zitten en zich afvragen hoe de verschillende puzzelstukjes tot één geheel zijn te maken. We zeggen dan dat de reguliere geneeskunde vooral klacht gericht en onderdrukkend van aard is. Niet gericht op herstel van een natuurlijke situatie.
Natuurgeneeskunde in brede zin zou dat wel moeten zijn, maar is dat helaas lang niet altijd. Om vanuit samenhang te kunnen denken is het van belang om een samenhangend model, een systeem model te hanteren aan de hand waarvan klachten en symptomen ‘geplaatst’ kunnen worden en er samenhang kan ontstaan.
Laat ik een simpel voorbeeld noemen. Iemand komt in de praktijk voor maagzuur klachten. Een regulier arts zou wellicht een maagzuurremmer voorschrijven. Klacht gericht, geen oorzaak aanpakken. Maar een natuurgeneeskundig arts of therapeut die met natuurlijke middelen ook niet verder komt dan het behandelen van de maag beweegt zich in principe op hetzelfde niveau. Beiden zijn reductionistisch bezig.
Denken vanuit samenhang kan betekenen dat je nader onderzoek doet naar het functioneren van het autonome zenuwstelsel. Het belangrijkste deel van ons parasympatische zenuwstelsel, de N. Vagus, stuurt de hele spijsvertering aan.
Dat is ook de ‘tak’ die verantwoordelijk is voor ontspanning, herstel tijdens de slaap, regeneratie in brede zin, uitscheidingen etc. Stel dat een 72uurs HRV meting van Firstbeat aangeeft dat er sprake is van een sympaticus dominantie (het lichaam staat teveel in de ‘stress-modus’) dan is er dus sprake van een onderactiviteit van de N. Vagus en dus een gebrekkige aansturing van de spijsvertering. Een eenvoudig maagzuur provocatie testje zou kunnen aanwijzen dat er niet zozeer sprake is van een structureel teveel aan maagzuur maar juist een tekort. Nader onderzoek zou kunnen uitwijzen dat er omstandigheden zijn die veel stress geven en dat er ook lifestyle factoren (gedrag: zoals alcohol gebruik voor het naar bed gaan, laat en lang beeldschermwerk etc.) zijn waardoor het herstel in de nacht slecht is. Een Haarmineralen onderzoek (HMA) van ARL (Phoenix, Arizona) laat zien dat er sprake is van een overbelasting van het stress systeem (onderfunctie van bijnier- en schildklier-stofwisseling) waaruit we kunnen afleiden dat e.e.a. al langer bestaat. Tevens zijn er aanwijzingen voor tekort aan allerlei nutriënten, o.a. jodium (HMA en 24uurs Jodium urine test). Een adequate jodium status in het lichaam is voor veel processen van belang maar o.a. ook voor voldoende maagzuur productie en ook voor een optimale functie van bijvoorbeeld de receptoren van GABA (Gamma-aminoboterzuur) en Serotonine (twee belangrijk remmende neurotransmitters in de hersenen).
Vervolgens worden al die inzichten vertaald in een advies waarin gedrag, voeding en de ontregelde interne fysiologie allemaal een plek krijgen en dán wordt er gewerkt vanuit samenhang. Alleen dán kunnen we stellen dat er gewerkt wordt aan herstel en aan een duurzame oplossing. Het zal de patiënt inzicht geven in de relatie tussen factoren die hij/zij zelf kan beïnvloeden en gezondheid. Het is niet alleen een behandeltraject maar ook een geweldig leertraject.
Er zijn op internet tal van lijsten te vinden van de meest stressvolle beroepen. Een aantal voor de hand liggende kan iedereen tegenwoordig wel opsommen: militairen, politie, brandweer, verplegend personeel, leerkrachten en onderwijzend personeel, personeel in de commerciële luchtvaart, mensen die in ploegendiensten werken, etc.
Al deze beroepen hebben met elkaar gemeen dat er een gemiddeld hoge werkstress is. Werkstress die in veel gevallen niet eenvoudig te verminderen is omdat het inherent is aan het soort werk wat men doet.
Daarom heeft het in deze beroepen dus ook niet zo heel veel zin om het thema “stress reductie” hoog op de agenda te zetten of daar veel van te verwachten. Het zijn juist deze beroepen die iets kenmerkends illustreren, namelijk dat het niet primair de stress zelf is waar mensen door uitvallen of ziek worden, maar de manier waarom men met stress kan omgaan. Deels heeft dit te maken met persoonlijkheid en aangeleerde coping strategieën. Maar voor een heel belangrijk deel spelen hier ook aspecten een rol die veel te weinig op de agenda komen.
Vergelijk het maar met infectie ziekten. Terwijl Louis Pasteur van mening was dat de bacterie de veroorzaker van ziekte was, stelde zijn opponent Béchamp “le microbe n’est rien, le terrain est tout” ( de microbe is niets, het terrein [het interne milieu] is alles). En we hebben allemaal die observatie, niet iedereen in dezelfde leefomstandigheden wordt op hetzelfde moment ziek in dezelfde mate. Op de werkvloer zijn er mensen die altijd meedoen met een verkoudheid of een griep en anderen nooit. De algemene regel die je hieruit zou kunnen halen is dat een ontregeling altijd het gevolg is van twee factoren: de stressor en de gevoeligheid voor die stressor.
Zo is het ook met allerlei andere vormen van stress. Je hebt de stressor, de stress-veroorzakende omstandigheden en gebeurtenissen en je hebt de individuele gevoeligheid daarvoor.
Op het gebied van het aanleren van de juiste strategieën om met stress om te gaan gebeurt al veel, maar er zijn twee zaken die sterk onder belicht blijven en die wel in belangrijke mate bepalend zijn voor de impact die stress heeft op mensen.
Herstel
De fysiologische (zeg maar ‘lichamelijke’) kant van de stress-respons.
Herstel:
Eigenlijk is de focus op stress, die in onze maatschappij sterk toenemend is, niet helemaal juist. Bovenstaande illustreert dat die focus nogal eenzijdig is. De vraag is niet of mensen veel stress hebben en of er een hoge stressdruk is. De kernvraag is of er voldoende hoogwaardig herstel tegenover deze stress staat. Het is te vergelijken met een boekhoudkundige balans waarbij we spreken over ‘inkomen’ en ‘uitgaven’ En we snappen allemaal dat daar een bepaald evenwicht tussen dient te zijn wil je voorkomen dat je sterk inteert op je reserves. Ook hier geldt dat het inkomen feitelijk het meest bepalend is. Iemand kan torenhoge uitgaven hebben maar als het inkomen nog hoger is kan die persoon dat heel lang volhouden. Het inkomen is dan feitelijk bepalend of het uitgaven patroon verantwoord is of niet.
Met stress is het niet anders. Niet de stressdruk maar het herstel dat er tegenover staat is bepalend voor de impact die stress heeft.
Wat is herstel? En hoe bepaal je de kwaliteit en de hoeveelheid herstel die iemand heeft?
Hier komt de grote waarde van de meerdaagse HRV meting om de hoek kijken. HRV staat voor Heart Rate Variability. De variatie in de tijdsintervallen tussen de opeenvolgende hartslagen vertoont in gezonde situatie een zekere variatie. En de mate van deze variatie kan gecorreleerd worden aan een aantal fysiologische parameters. Met name de correlatie met het functioneren van het autonome zenuwstelsel (ANS) staat hier centraal.
Dit belangrijke regelsysteem kent twee sub-systemen, de sympaticus en de parasympaticus, zeg maar de “actieve modus” en de “herstel modus”.
Het innovatieve Finse bedrijf Firstbeat, heeft een methode ontwikkelt die de mogelijkheid biedt om met een zeer geavanceerd en praktische lichtgewicht HRV monitor gedurende meerdere dagen de reacties van het ANS tijdens de normale dagelijkse activiteiten en tijdens de slaap te registreren.
Hierdoor ontstaat een gedetailleerd beeld van de werkelijke balans tussen de “actieve modus” en de “herstel modus” en ook levert het belangrijke informatie op over de mate en de kwaliteit van het herstel in de nacht. Want we weten dat slapen en herstellen helaas geen synoniemen zijn. Je kunt voor je beleving goed slapen en toch slecht herstellen. Daarom hebben de meeste mensen geen goed beeld van hun herstel terwijl we veelal wel kunnen beschrijven wat ons de meeste stress bezorgt.
Doordat de mensen die de meting uitvoeren ook een logboek van activiteiten bijhouden kun je tevens waarnemen of en in welke mate er een relatie is tussen gedrag en gebeurtenissen en de reactie van het stress-systeem daarop. Dit levert relevante informatie op over wat de invloed hiervan is op de mate en de kwaliteit van het herstel.
Hierdoor is het mogelijk om op individueel niveau maatwerk te leveren in de begeleiding en advisering van mensen in stressvolle beroepen. Want ieder mens is weer anders.
Fysiologie:
We hebben in onze moderen westerse samenleving nog steeds te maken met de erfenis van de filosoof René Descartes als het gaat om de scheiding tussen lichaam en geest. Gelukkig zijn er tal van wetenschappelijke ontwikkelingen zoals de Systeem Biologie en de Psycho-Neuro-Immunologie die de jammerlijke eenzijdigheid van dat oude beeld aantonen.Maar helaas blijft dit beeld binnen de reguliere geneeskunde en in de perceptie van veel mensenhardnekkig aanwezig. Het wordt markant geïllustreerd in de begeleiding van werknemers met Burnout. Niet zelden beperkt die begeleiding zich tot het cognitieve stuk en wordt het fysiologische deel vergeten of blijft men hangen in algemeenheden.
Hoe we op stress reageren wordt in belangrijke mate mee bepaald door het functioneren van ons stress-systeem: het autonome zenuwstelsel en de hormonen, onze neurotransmitters en neuromodulators in het zenuwstelsel, de enorme invloed die onze darmen hebben op onze hersenen (Gut-Brain axis) en daarmee dus ook de invloed die voeding heeft, ons bewegingspatroon, onze slaapgewoontes en slaaphygiëne, de invloed van reguliere medicijnen, etc.
Mensen in stressvolle beroepen bedrijven in zekere zin topsport en dienen net als topsporters ook fysiek in een goede conditie te zijn. Daarbij spelen alle hiervoor genoemde factoren een cruciale rol binnen een individuele context. Ook hier geldt dat maatwerk een vereiste is.
Hier liggen grote uitdagingen voor overheid, bedrijven, HR afdelingen, bedrijfsartsen en arbodiensten, coaches en trainers.
Morgen is het de internationale Dag van de slaap. Dat doet vermoeden dat er een probleem is rondom slaap dat ruim aandacht verdient. Volgens ArboNed hebben tenminste 30% van de werknemers in Nederland last van slaapproblemen. Bij werknemers in ploegendiensten ligt het percentage nog hoger: tussen de 42 en 68%. Slaapproblemen, aldus ArboNed, kosten de Nederlandse economie zo’n 4,5 miljard euro per jaar.
Deze cijfers liegen er niet om. In werkelijkheid is het probleem echter nog veel groter. Want het gaat hier om mensen die slaapproblemen ervaren.
De slaap is onze belangrijkste herstelperiode. Overdag staat ons lichaam in de actieve stand, we verbruiken energie, we teren in op onze reserves en er treedt slijtage op. Daar moet voldoende hoogwaardig herstel tegenover staan, en dat vindt als regel plaats in de nacht.
Echter, er zijn ook mensen die wél slapen en toch onvoldoende of zelfs slecht herstellen. Deze mensen zijn zich dus niet bewust van een probleem betreffende de slaap.
Het belang van voldoende herstel, of het nu al of niet samengaat met slecht slapen of niet, is evident. Als energie uitgaven niet voldoende gecompenseerd worden door energie inkomsten ontstaat er een energie-kredietcrises. We teren in op de reserves, we verouderen sneller en onze prestaties worden minder. Niet alleen onze prestaties lijden eronder maar ook neemt de kans op disfunctioneren en uiteindelijk chronische ziektes toe. We spreken veel over stress tegenwoordig, maar ten diepste gaat het om de vraag of er naast de totale stressdruk voldoende écht herstel is.
Om te zien óf we voldoende herstellen in de slaap en zo niet, of dat mogelijk verband houdt met onze levensstijl is van fundamenteel belang voor het gericht aanpakken van dit probleem en voor het verbeteren van onze conditie en prestaties. De 72uurs HRV (hartslagvariatie) meting van Firstbeat is een uitstekende tool om inzicht te krijgen in uw persoonlijk herstel.
Juist ook voor mensen in ploegendiensten, nachtverpleegkundigen en vliegend personeel is inzicht in de balans tussen activiteiten en herstel van cruciaal belang voor gezondheid en optimale prestaties.
Minister Asscher van Sociale Zaken heeft de aftrap gegeven voor de Werkstressweek.
Het is een goede zaak dat er meer aandacht komt voor de gevolgen van te hoge werkdruk. En de kosten die samenhangen met werkstress liegen er niet om. Volgens een TNO onderzoek in 2012 komen die kosten op 2,2 miljard.
Toch is de benadering die gevolgd wordt op een bepaalde manier eenzijdig. Zeker het is van belang om kritisch te kijken naar werkgerelateerde stress en bedrijven aan te sporen hun verantwoordelijkheid te nemen. Maar, de mens is meer dan zijn werk. Het leven is één. We dienen ons ook veel meer bewust te worden van de stress die in veel bredere zin het gevolg is van lifestyle in het algemeen. En dat omvat ook ons gedrag in de vrije tijd, ons slaap gedrag, ons eet- en drinkgedrag, het bewegingsgedrag etc.
En dan is de focus op stress ook eenzijdig. Uiteindelijk gaat het niet om stress maar om de hoeveelheid herstel die er tegenover staat.
Het nauwkeurig detecteren waar in individuele gevallen het grootste ‘energie lek’ zit lijkt ons een voorwaarde. Breng het maar gewoon in kaart, maar dan wel in de volle breedte. Dus ook vrije tijd en niet in de laatste plaats de mate van herstel in de slaap. Want óf we overdag rustmomenten hebben is feitelijk niet eens het allerbelangrijkste, hoe zeer het ook bijdraagt aan een hogere stress tolerantie. Uiteindelijk gaat het erom of we in de nacht voldoende herstellen.
Met de Firstbeat Lifestyle monitor kunnen we gedurende ten minste 72 uur in kaart brengen of en wanneer we de meeste stress ondergaan, hoe ons gestel erop reageert en wanneer en in welke mate er sprake is van herstel en of dit in voldoende mate is gelet op de stressdruk in die periode. Een uiterst praktisch hulpmiddel voor bedrijven én werknemers om inzicht te krijgen in lifestyle stress. Er is ook in Nederland een groeiende groep coaches die dit beseffen en deze mogelijkheid toepassen in hun werk binnen bedrijven.
ccgforum.com 